An Ghaeilge i gCearnóg Parnell
-
Bhí an Ghaeilge i mbarr a réime ar fud na tíre i gcaitheamh an 16ú céad. Sa bhliain 1571 clóbhualadh an chéad leabhar i nGaeilge, ‘Aibidil Gaoidheilge agus Caiticiosma’, bunleabhar teagasc críostaí a scríobh Seán Ó Cearnaigh i nGaeilge. Ach scrios na hiarrachtaí a rinne na Túdaraigh chun forlámhas Shasana a leathnú ar fud Éireann chomh maith leis an tír a bheith curtha faoi chois ag arm Chromail sa 17ú céad na huaisle Gaelacha agus úsáid na teanga sa tír, go mór mór ar an gcósta thoir. Ba san 18ú céad, an tráth sin a raibh na sráideanna atá san áit inniu á leagan i gCearnóg Parnell, a chonacthas Dean Swift i mBaile Átha Cliath. Bhí buíon scoláirí agus scríbhneoirí arbh í an Ghaeilge a dteanga lonnaithe an-chóngarach, áfach, d’Ard-Eaglais Phádraig, sna Saoirsí. Bhí Seán Ó Neachtain cumadóir bisiúil filíochta agus aor i nGaeilge ar dhuine den bhuíon sin. Chuir a mhac Tadhg saothar mór scríbhneoireachta de freisin, agus bhailigh sé lámhscríbhinní ón sean-am agus chóipeáil sé iad. Pictiúr © Leabharlann agus Cartlann Baile Átha Cliath -
Go luath sna 1800idí fad is a bhí an tír á bánú ag gorta agus ag imirce bhí an Ghaeilge ag meath léi. Tugadh droim láimhe don teanga sa chóras scoile, agus rinne ceannairí polaitiúla amhail Dónall Ó Conaill an rud céanna. Tugadh tús áite don Bhéarla ar mhaithe leis an dul chun cinn i gcúrsaí eacnamaíochta. Ach tháinig eagraíochtaí ar an bhfód a chuir spéis as an nua i dteanga agus i litríocht na Gaeilge, eagraíochtaí amhail an Gaelic Society of Dublin, a bunaíodh sa bhliain 1807, agus a raibh athbheochan theanga agus litríocht na nGael ar cheann dá phríomhaidhmeanna. D’oibrigh Theophilus O’Flanagan, an chéad rúnaí a bhí air, i gcomhar le Charlotte Brooke agus le daoine nárbh í, chun filíocht agus scéalta i nGaeilge a aistriú ionas go mbeadh lucht léite níos fairsinge ann dóibh. Cumann liteartha don Ghaeilge ba ea an Ossianic Society a bunaíodh i mBaile Átha Cliath Lá Fhéile Pádraig 1853. I gcuimhne ar Oisín, éigeas an tseansaoil, a dhánta agus a fhilíocht a tugadh an t-ainm sin ar an gcumann. Bunaíodh an Society for the Preservation of the Irish Language sa bhliain 1876. Bhain sé leas as téacsanna teagaisc chun an teanga a chur chun cinn, téacsanna le haghaidh churaclam na Bunscoile go háirithe. Níos faide anonn bhunaigh baill a bhí tráth sa chumann sin an Gaelic Union. Thionóil an Irish National Literary Society a chruinniú tionscnaimh i Seomra Ceolchoirme an Rotunda ar an 9 Meitheamh, 1892, agus bhí W.B. Yeats, Maud Gonne agus an Cunta Plunkett i láthair. Pictiúr © Leabharlann agus Cartlann Baile Átha Cliath -
Bhí an ghluaiseacht chun an Ghaeilge a chaomhnú agus chun aird a tharraingt uirthi fós ann ag tarraingt le deireadh an 19ú céad agus sa bhliain 1893 bunaíodh Conradh na Gaeilge. Ba iad Dúglas de hÍde, Eoin Mac Néill agus an tAthair Eoghan Ó Gramhnaigh a bhunaigh an Conradh agus rinneadh é sin chun an teanga náisiúnta a athbheochan agus a chur á labhairt agus á scríobh arís. Bhíodh ranganna Gaeilge ag an gConradh, mar aon le féile náisiúnta ar ar tugadh ‘An tOireachtas’ agus nuachtán an Chonartha ‘An Claidheamh Soluis’. Bhí Conradh na Gaeilge lonnaithe in Uimh. 25, Cearnóg Rutland, ó 1909. Bhí Craobh an Chéitinnigh de Chonradh na Gaeilge lonnaithe in Uimh. 46, Cearnóg Parnell, le beagán le cois leathchéad bliain, ó 1918 go 1974. Scríbhneoirí aitheanta agus gníomhaigh ba ea roinnt mhaith de na daoine a raibh baint acu le Craobh an Chéitinnigh agus tá Piaras Béaslaí, Tadhg Ó Donnchadha, Cathal Brugha agus Seán O’Casey, chomh maith le Máire Ní Chinnéide, duine de bhunaitheoirí an Chumainn Camógaíochta, le háireamh ar na daoine sin. Scríbhneoirí eile a raibh baint acu le Conradh na Gaeilge i mBaile Átha Cliath ba ea Máirtín Ó Direáin agus Máirtín Ó Cadhain, daoine ar de bhunús na Gaeltachta iad ach a bhí ag obair sa chathair. Pictiúr © Leabharlann agus Cartlann Baile Átha Cliath -
Bhunaigh Piaras Béaslaí Na hAisteoirí sa bhliain 1912, compántas aisteoirí Gaeilge as ar fhás An Comhar Drámuíochta. Chuir an compántas drámaí Gaeilge, cinn a scríobhadh sa teanga agus cinn a aistríodh, ar an stáitse in Amharclann na Mainistreach faoi mar a rinne siad in Amharclann an Gheata in éineacht le Micheál Mac Liammóir. Ba chraobhacha de Chonradh na Gaeilge a sholáthair an t-ábhar, agus bhíodh ranganna aisteoireachta do Ghaeilgeoirí ar mhian leo a bheith ina n-aisteoirí ar siúl in Amharclann na Mainistreach. Bhíodh sé sách deacair an amharclann a líonadh, áfach, ach amháin faoi Nollaig nuair a bhíodh geamaireachtaí ar stáitse, leithéidí ‘Muireann agus an Prionnsa’, an leagan Gaeilge den dráma ‘The Golden Apple’ le Lady Gregory - dráma a ndearna Micheál Ó hAodha athchóiriú air sa bhliain 1945. D’éirigh thar barr leis an ngeamaireacht sin agus bhí sí ar stáitse ar feadh trí seachtaine is daichead cé gur thréimhse sé seachtaine a bhí ceaptha di. Pictiúr © Leabharlann agus Cartlann Baile Átha Cliath, íomhá le caoinchead Amharclann na Mainistreach -
Bunaíodh Coláiste Mhuire sa bhliain 1931, an chéad iar-bhunscoil lán-Ghaeilge do bhuachaillí i mBaile Átha Cliath. Osclaíodh an scoil, faoi chúram na mBráithre Críostaí, ar láthair shealadach, Uimh. 6, Sráid Fhearchair, agus ocht ndalta déag inti. Bhí deichniúr daltaí is trí scór ar na rollaí do thús na scoilbhliana in 1932. I Meán Fómhair 1933 chuir an Rialtas foirgneamh nua ar fáil do Choláiste Mhuire in Uimhir 27, Cearnóg Parnell. Bhí 300 dalta sa scoil faoi 1940. Úsáideadh uimhreacha 25 agus 26 le haghaidh na scoile ina dhiaidh sin de réir mar a bhí líon na ndaltaí ag ardú. Cuireadh tús le scoil ullmhúcháin inti in 1938. I mí Feabhra, 1966 d’oscail Éamonn de Valera, an tUachtarán a bhí ar Éirinn ag an am, an halla nua. Ceiliúradh an oscailt oifigiúil le taispeántas drámata a bhí bunaithe ar Éirí Amach 1916. Ghlac daltaí an Choláiste páirt ann, agus ba é Tomás MacAnna ó Amharclann na Mainistreach a léirigh. Thuill an scoil cáil di féin in imeacht na mblianta lenar baineadh de dhuaiseanna amach as an drámaíocht Ghaeilge ag Feiseanna agus i gcomórtais eile. Sa bhliain 1973 bhunaigh tuismitheoirí dhaltaí Choláiste Mhuire Gaelscoileanna, eagraíocht náisiúnta na scoileanna lán-Ghaeilge. Athlonnaíodh Coláiste Mhuire i scoil nua sa Chabrach in 2003 agus cuirtear meánscolaíocht trí Ghaeilge ar bhuachaillí agus ar chailíní ansin fós. Pictiúrí © Coláiste Mhuire -
Osclaíodh An Gairdín Cuimhneacháin san Aibreán, 1966 chun an Leathchéad Bliain ó Éirí Amach na Cásca a cheiliúradh. Tá sé suite san áit inar coinníodh príosúnaigh in 1916, agus inar bunaíodh Óglaigh na hÉireann roimhe sin sa bhliain 1913. Tarraingíonn an dearadh agus an leagan amach atá air ar ré na gCeilteach in Éirinn. Bhunaigh Oisín Kelly an dealbh chré-umha a rinne sé, agus a nochtadh in 1971, ar an scéal Gaeilge ‘Clann Lir’ agus ar an dán ‘Easter 1916’ a chum W.B. Yeats. Sa bhliain 1976 roghnaíodh an dán ‘We saw a vision’ (Rinneadh Aisling Dúinn) le greanadh i bhfoirm scríbhinne sa bhalla cloiche ar chúl na deilbhe. Ba é Liam Mac Uistín a rugadh i mBaile Átha Cliath agus a fuair a chuid oideachais i gColáiste Mhuire a scríobh an dán i bhfoirm aislinge i nGaeilge, i bhFraincis, agus i mBéarla. -
Ar an aimsir seo tig le foghlaimeoirí na teanga teacht ar ranganna Gaeilge sa People’s College agus sna hOifigí atá ag Sinn Féin ar Chearnóg Parnell. Tagann An Góilín, an cumann d’Amhránaithe Sean-nóis, le chéile i gClub na Múinteoirí, Uimh. 36, Cearnóg Parnell, agus bíonn ranganna sa phíobaireacht ar an sean-nós in Áras na bPíobairí Uilleann atá in aice láimhe ar Shráid Henrietta. Tugann Áras na Scríbhneoirí agus Músaem Scríbhneoirí Bhaile Átha Cliath tacaíocht do litríocht agus do scríbhneoirí na Gaeilge agus cuireann siad chun cinn iad. Buaileann cuairteoirí ó chian is ó chóngar isteach sa dá áit. Tabharfaidh an Leabharlann Cathrach nua a bheidh ar Chearnóg Parnell cúnamh le foghlaim agus léamh na Gaeilge mar go mbeidh bailiúcháin Ghaeilge inti agus acmhainní chun an teanga a fhoghlaim ar líne, chomh maith le cur agus cúiteamh agus comhrá Gaeilge i ngrúpaí, agus cuirfear leis na seirbhísí atá á gcur ar fáil faoi láthair i Lárleabharlann reatha Bhaile Átha Cliath san Ionad Ilac, Sráid Anraí. Is Cathair Litríochta UNESCO í Baile Átha Cliath agus déanann Leabharlanna Poiblí Chathair Bhaile Átha Cliath obair thábhachtach ó thaobh na gclár a bhaineann leis seo a bhainistiú. Is sa Seomra Scéalta, ionad nua litríochta, a bheidh na bailiúcháin speisialta litríochta i nGaeilge agus i mBéarla atá ag an leabharlann lena n-áirítear eagráin uathúla agus ábhar taighde a bhaineann le litríocht na Gaeilge agus leis an amharclann. Spreagfaidh sí an fhoghlaim agus an chruthaitheacht. Pictiúr © Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath
